आवळी-जावळी, ‘आवळी-आवळी',.. इत्यादी !

२०२४ : आपणा सर्वांना नववर्षाच्या हार्दिक आरोग्यपूर्ण शुभेच्छा !.
*********************************

गेल्या पंधरवड्यात अमेरिकेतील 32 वर्षीय Kelsey Hatcher यांनी एका विशेष प्रकारच्या ‘जुळ्या’ मुलींना जन्म दिल्यामुळे त्या प्रकाशझोतात आल्या. या बाईंना चक्क दोन गर्भाशये असून त्या प्रत्येक गर्भाशयात एक मुलगी अशा प्रकारचे त्यांचे हे गरोदरपण होते.

अशी घटना दुर्मिळ असून ती कित्येक दशलक्ष स्त्रियांमध्ये १, या प्रमाणात आढळते. या प्रकारे जन्मलेल्या बालकांना ‘जुळी’ म्हणायचे का आणि म्हटल्यास कोणत्या प्रकारची जुळी, इत्यादी खल प्रसूतीतज्ञांमध्ये चालू आहेत. या निमित्ताने ‘जुळी बालके’ या विषयावरील काही मूलभूत रंजक माहिती वाचकांसमोर ठेवतो.

जेव्हा एका गरोदरपणात स्त्रीच्या गर्भाशयात एकाहून अधिक गर्भ निर्माण होतात त्या प्रकाराला बहुगर्भीय (Multifetal) गरोदरपण असे म्हटले जाते. त्यामध्ये एका वेळेस दोन, तीन किंवा त्याहूनही अधिक गर्भ असू शकतात. तूर्त आपण फक्त दोन गर्भाचा म्हणजेच जुळ्यांचा विचार करू.

जुळ्यांचे वर्गीकरण
यांचे दोन मूलभूत प्रकार आहेत :
1. एकसमान जुळे (monozygotic) : यामध्ये फक्त एकाच स्त्रीबीजाचे एका शुक्राणूमुळे फलन होते. पुढे त्याचा गर्भ झाल्यानंतर त्याचे दोन गर्भांमध्ये विभाजन होते.
2. विभिन्न जुळे : (dizygotic) : यामध्ये दोन स्वतंत्र स्त्रीबीजांचे दोन स्वतंत्र शुक्राणूमुळे फलन होऊन मूलतः दोन वेगळे गर्भ तयार होतात.

वरील प्रकारांपैकी सुमारे एक तृतीयांश जुळी पहिल्या (MZ) प्रकारची, तर दोन तृतीयांश दुसऱ्या प्रकारची (DZ) असतात.
चित्र पहा :

कारणमीमांसा
१. एकसमान जुळे : याची कारणे विज्ञानाला अद्याप ज्ञात नाहीत.

२. विभिन्न जुळे : याचे मूलभूत कारण म्हणजे स्त्रीबीजांडातील एकाहून अधिक बीजांचे ovulation होते. असे होण्यास मेंदूतील पिच्युटरी ग्रंथीतील gonadotropins या हार्मोन्सची वाढलेली पातळी जबाबदार असते. अशी परिस्थिती स्त्रीच्या गरोदरपणाच्या वेळेसच्या वाढलेल्या वयामध्ये कॉमन असते. गेल्या 20- 25 वर्षात वंध्यत्वासाठी कृत्रिम गर्भधारणेच्या(assisted reproductive technology)उपायांचा वाढता वापर होत आहे. या प्रकारच्या उपचारांमुळे एका वेळेस एकाहून अधिक स्त्री-बीजांचे ovulation होण्यास उत्तेजन मिळते आणि त्यातून बहुगर्भीय गरोदरपणे वाढतात.

३. विशेषतः जुळ्याच्या विभिन्न या प्रकाराबाबत काही अंशी कौटुंबिक आनुवंशिकता दिसून येते.

जुळ्यांचे जागतिक प्रमाण
सर्वसाधारणपणे अचानक उत्पन्न होणाऱ्या (spontaneous) जुळ्यांचे प्रमाण ८० गरोदरपणांमध्ये १ असे आहे. एकसमान जुळ्यांचे प्रमाण जागतिक पातळीवर साधारण सारखे आहे. परंतु विभिन्न जुळ्यांच्या बाबतीत देश आणि वंशानुसार मोठे फरक आढळतात. उदाहरणार्थ,
नायजेरियात त्यांचे प्रमाण दर १००० जन्मामागे ४९ एवढे, तर
जपानमध्ये ते दर हजारी फक्त १.३ एवढे आहे.

जुळ्यांची जैविक वैशिष्ट्ये
१. एकसमान जुळे : या दोघांचेही लिंग (दुर्मिळ अपवाद वगळता) एकच असते. तसेच त्या दोघांचाही जनुकीय संच (genome) जवळजवळ (९९.९९...%) एकसमान असतो.
२. विभिन्न जुळे : यांचे लिंग एक अथवा भिन्न असू शकते. तसेच प्रत्येकाचा जनुकीय संच (अन्य सामान्य भावंडांप्रमाणे) फक्त पन्नास टक्केच समान असतो. त्या दोघांच्या बाह्यरूपामध्ये काही फरक असू शकतो.

समान जुळी : गर्भाशय वास्तव्य
ती गर्भाशयात असताना त्यांचे चार विविध प्रकार संभवतात. एका गर्भाचे दोनमध्ये विभाजन फलनाच्या कितव्या दिवशी होते यावर तो प्रकार अवलंबून असतो (चित्र पहा) :

वरीलपैकी,
क्र. 2 सर्वाधिक(70%) आढळतो.
क्र. 4 ( जोडलेली जुळी) अर्थातच घातक आहे. त्यातली बऱ्याचदा जन्मताच मरण पावलेली असतात. काही जिवंत जोड्यांच्या बाबतीत प्रगत शस्त्रक्रियांच्या मदतीने त्यांना सुटी करण्यात यश येते.
.. ..

आता वर उल्लेखलेल्या Kelsey Hatcher या बाईंच्या विशेष प्रसूतीबाबत :

१. आतापर्यंत त्यांची एकूण तीन गरोदरपणे झालीत. त्यापैकी पहिली दोन ही सामान्य स्वरूपाची असून त्यामध्ये प्रत्येक वेळेस एकच बालक जन्माला आलेले आहे.
२. या तिसऱ्या वैशिष्ट्यपूर्ण गरोदरपणाला dicavitary pregnancy असे शास्त्रीय नाव आहे.

३. या गरोदरपणाचे 39 आठवडे झाले असताना त्यांना औषध देऊन प्रसूतीस उत्तेजित करण्यात आले (induced).
४. पहिली मुलगी योनीमार्गे जन्मली तर दुसरीच्या जन्माच्या वेळेस सिझेरियन करावे लागले.

५. या बाळंतपणाची झुंज एकूण वीस तास चालली होती. दोन्ही मुलींच्या जन्मवेळेत सुमारे दहा तासांचे अंतर पडले. पण त्या दरम्यान दिवस बदलल्याने दोघींचा जन्मदिन (आणि वाढदिवस) वेगळ्या दिवशी लागू झाला !

अशी ही आवळ्याजावळ्यांची कथा सुफल संपूर्ण !

****************************************************************************
लेखातील चित्रे जालावरून साभार !